Wanneer is iets dood of juist levenloos?
Foto: Nicolas Raymond & Brin Kennedy Weins
Een steen leeft niet. Maar noem je het dan dood? Of levenloos? Leerlingen van scholengemeenschap Bogerman in Sneek twisten vooral over organische stoffen: zijn die dood of levenloos? De ene leerling vindt dat een dode stof iets moet zijn waarin nog celstructuren te zien zijn; een organische stof is volgens hem levenloos. Maar de andere leerling argumenteert dat een organische stof dood is, omdat deze ooit deel uitmaakte van een levend organisme.
Het woordenboek Van Dale vermeldt dat dood de toestand is die begint bij het eindigen van het leven; levenloos is te definiëren als zonder leven, hetzij dat dit nooit aanwezig is geweest of verloren is gegaan. Dat biedt nog niet echt uitsluitsel.
Aardolie
Het onderscheid tussen beide is nogal vaag, betoogt bijvoorbeeld ook Wikipedia, dat als voorbeeld aardolie aanhaalt. Dat is ontstaan uit miljoenen jaren geleden gestorven planten, maar die zijn niet meer als zodanig te herkennen. De online encyclopedie geeft daarom als praktische suggestie dood te definiëren als iets wat ooit leefde én waarin dit ook te zien is. Het begrip levenloos zou dan de afgestorven materie omvatten die niet meer als zodanig herkenbaar is, bijvoorbeeld dus aardolie.
Maar echt bevredigend is deze oplossing niet. Problematisch aan dood en levenloos is al dat ze beide tegenover het hetzelfde begrip staan, namelijk leven. En de definitie van leven is al notoir lastig, vertelt Willem Kegel. Hij is hoogleraar fysische chemie aan de Universiteit Utrecht en onderzoeker van spontaan zelfordenende systemen waaronder virussen, die zich op de grens van leven en niet-leven bevinden. ‘Er is geen waterdichte definitie van leven. Je kunt kenmerken geven, bijvoorbeeld iets wat zichzelf in stand houdt en zich kan vermeerderen. Maar dan zou vuur ook leven, en dat klopt niet.’
Definitie
Het is overigens niet uitgesloten dat een definitie er in de toekomst nog wel komt, merkt hij op: ‘Van water bestond vroeger bijvoorbeeld ook geen goede definitie. Mensen omschreven het dan als “iets wat stroomt”. Nu hebben we een goed model en beschrijven we water als H2O, een molecuul met twee atomen waterstof en één zuurstof, en dat is voor iedereen duidelijk.’
De begrippen dood en levenloos kunnen allereerst nuttig zijn in het taalgebruik, denkt Kegel. ’Dood hoort dan bij niet al te lang geleden overleden organismen, en het begrip levenloos bij dat wat niet als organisme herkenbaar is. Maar wetenschappelijk zijn het niet echt betekenisvolle kwalificaties.’
Onderscheid
Dat het onderscheid tussen dood en levenloos niet operationeel is, blijkt al snel in de praktijk, zegt Kegel: ‘Alles wat we zien als levenloze materie heeft componenten die ooit in iets levends hebben gezeten. Elk watermolecuul kan bijvoorbeeld deel uitgemaakt hebben van het lichaam van allerlei historische figuren. Alleen al daardoor kun je nooit precies het verschil maken. Voor de argumentatie van beide leerlingen valt dus iets te zeggen.’
door Maartje Kouwen