Dierentuinen in oorlogstijd
Foto: Duitse militairen kijken naar de leeuwen in Artis, niet wetende dat op de zolder van het gebouw vele onderduikers zitten. Foto: Nationaal Archief/Wiel van der Randen
Al wandelend door een dierentuin sta je er waarschijnlijk niet vaak bij stil: de meeste dierentuinen waren er al tijdens de Tweede Wereldoorlog. De dieren, hun oppassers en de gebouwen moesten allerlei oorlogsleed doorstaan. En zij niet alleen: alleen al in Artis verbleven naar schatting tweehonderd tot driehonderd onderduikers, onder meer in de holle apenrots en het nachtverblijf van de ijsberen.
Plunderende Duitsers
Artis kampt vooral met een nijpend voedseltekort. De dieren worden niet meer gevoerd tijdens openingsuren omdat bezoekers anders het voer uit de hokken stelen. Diergaarde Blijdorp heeft zwaar te lijden onder luchtaanvallen. Tijdens het bombardement van Rotterdam gaan dieren en gebouwen in vlammen op, en ontsnappen er dieren; de zeeleeuwen zwemmen nadien in de Westersingel en zebra’s wandelen op de Coolsestraat. Plunderende Duitsers zijn de grootste zorg voor Burgers’ Dierenpark Arnhem. De Duitsers hebben het voorzien op de aangelegde voedselvoorraden en dwingen het personeel tweemaal om dieren af te staan voor een feestmaal met feiner Wildbraten.
Oorlogsgeweld in Ouwehands
Ouwehands Dierenpark in Rhenen wordt van alle dierentuinen vermoedelijk het zwaarst getroffen door het oorlogsgeweld. Het park ligt op de Grebbeberg, in een militair strategisch gebied. Nog voordat de Duitsers Nederland zijn binnengedrongen eist de Nederlandse legerleiding dat de roofdieren uit voorzorg worden neergeschoten. Het granaatvuur zal ongetwijfeld de dierenverblijven treffen, en loslopende leeuwen vormen een te groot gevaar. Ouwehands’ directeur Cor Ouwehand pakt zelf het geweer, omdat hij geen vertrouwen heeft in de schietkunsten van de militairen. Hij schiet noodgedwongen de leeuwen, tijgers en beren in het park.
Chaos
Bij de inval van de Duitsers op 10 mei 1940 moeten de verzorgers korte tijd het park verlaten. Na de capitulatie keren ze terug naar het zwaar gebombardeerde dierenpark. De chaos blijkt groot, is te lezen in het boek Ouwehands, een dierenpark in oorlogstijd. Kangoeroes, zebra’s en buffels lopen vrij rond. De olifanten zijn losgebroken, ook al zaten ze vastgeketend. Aquariumruiten en vissen zijn door granaatscherven gesneuveld. Giraffen hebben zich tegen de muren doodgelopen en liggen met gebroken nekken in de stal. Honderden krokodillen zijn bedolven onder het puin van hun ingestorte verblijf. De chimpansees zijn waarschijnlijk van angst gestorven; enkele worden dood aangetroffen met de handen voor de ogen geslagen.
Dierenstoet
Begin 1945 moeten de laatste verzorgers dan toch echt het park verlaten – het gebied eromheen is al maanden geëvacueerd. Ze vertrekken niet alleen: ze laden een kar met voedsel en vogelkooien en nemen zoveel mogelijk dieren loslopend mee. De achterblijvende dieren laten ze los in het park en de olifanten en het nijlpaard geven ze een voorraad voedsel. Een opmerkelijke stoet dieren met onder andere waterbuffels, lama’s en kamelen vertrekt richting Veenendaal, niet wetende waar ze zullen eindigen. Uiteindelijk kunnen meer dan vijftig dieren de resterende oorlogstijd doorbrengen in een sigarenfabriek en later op een landgoed. Na de bevrijding blijken de achtergebleven olifanten en het nijlpaard dood; van het dierenpark en de ooit grote dierencollectie blijkt weinig over te zijn.
Bevrijding
Na de oorlog krabbelen de door oorlogsgeweld geteisterde dierentuinen moeizaam weer op, sommige met slechts een handvol dieren. Uitgeleende dieren gaan veelal terug naar hun eigen dierentuinen, soms na enig geruzie. De eerste jaren blijven voedsel, bouwmaterialen en nieuwe dieren schaars. Na een jaar nemen de bezoekersaantallen en inkomsten weer aardig toe en uiteindelijk lijken de meeste dierentuinen – met uitzondering van de Haagse dierentuin – de oorlog goed te overwinnen.
Lees meer: dit is een ingekorte versie van het artikel Dierentuinen in oorlogstijd dat eerder in vakblad Bionieuws verscheen.
In dierentuin Artis zijn op 4,5,6 en 7 mei rondleidingen over Artis in oorlogstijd.
door Maartje Kouwen